De grote aandacht voor ALS in 2014, door onder andere de IceBucketChallenge en de Amsterdam City Swim, hebben geleid tot veel donaties. Deze zullen deels worden gebruikt voor een viertal wetenschappelijke studies naar de oorzaak van de spier/zenuwziekte ALS. De studies worden gecoördineerd en uitgevoerd door het ALS Centrum van het UMC Utrecht.
De IceBucketChallenge was de grote hype op sociale media afgelopen zomer, waarbij miljoenen mensen wereldwijd (inclusief vele beroemdheden) een emmer ijskoud water over hun hoofd gooiden om aandacht te vragen en geld in te zamelen voor de spier/zenuwziekte ALS (amyotrofische laterale sclerose). Anderen sprongen in de Amsterdamse grachten om geld voor Stichting ALS Nederland bij elkaar te zwemmen tijdens de Amsterdam City Swim of bij elkaar te fietsen tijdens bijvoorbeeld de Tour du ALS. Stichting ALS Nederland zet zich in om fondsen in te zamelen om een effectieve behandeling voor deze ziekte te kunnen vinden.
Met een deel van de opbrengst van de IceBucketChallenge en de Amsterdam City Swim, in totaal bijna vijf en een halve miljoen euro, maakt deze stichting nu vier nieuwe onderzoeken mogelijk bij het ALS Centrum van het UMC Utrecht Hersencentrum. Doel van deze onderzoeken is om met de nieuwste methoden meer inzicht te krijgen in het ziekteproces en daarmee belangrijke stappen te zetten naar het vinden van een effectieve behandeling.
ALS biobank en database
Prof. Van den Berg, hoogleraar neurologie bij het UMC Utrecht Hersencentrum en coördinator van ALS Centrum Nederland: “Als we weten wat er bij ALS misgaat in de motorische zenuwcellen dan kunnen we een effectieve behandeling ontwikkelen. We werken samen met veel grote ALS Centra wereldwijd. De synergie van alle onderzoeksprojecten op het UMC Utrecht werkt stimulerend. Bovendien zien we hier 80% van alle mensen met ALS.”
“Doordat we met veel landen geanonimiseerde data delen, kunnen onderzoekers meer patiënten volgen en zo sneller risicofactoren voor ALS vinden.”
Van den Berg: “Het vinden van een behandeling voor deze patiënten is het doel van al het onderzoek dat we doen. Daarvoor verzamelen we gegevens van zoveel mogelijk patiënten. Zij vullen vragenlijsten in over bijvoorbeeld voeding, werk- en woonomgeving en onze onderzoeksmedewerkers nemen bij patiënten thuis bloed af. Het DNA uit dit bloed slaan we op in de ALS biobank, de vragenlijstgegevens komen in de ALS database. Deze ALS biobank en database is de grootste ter wereld en de combinatie van bloedsamples en vragenlijstgegevens over omgevingsfactoren is uniek. Al het ALS onderzoek gebruikt de data uit deze biobank en database. Met de financiering van Stichting ALS Nederland voor dit project kunnen we een grote slag slaan in het beschikbaar maken van gegevens van zoveel mogelijk patiënten voor (internationaal) onderzoek. Doordat we met veel landen geanonimiseerde data delen, kunnen onderzoekers meer patiënten volgen en zo sneller risicofactoren voor deze ziekte vinden.”
Voor ALS onderzoek verzamelen we bloed samples van zoveel mogelijk mensen met ALS, PLS en PSMA.
Beyond Project MinE-NL
Project MinE is een wereldwijd onderzoek naar de genetische oorzaak van ALS en maakt gebruik van het DNA uit de ALS biobank. Prof. Jan Veldink: “We weten niet wat de oorzaak is van ALS, maar het is bijna 100% zeker dat de oorzaak deels genetisch is. Bij 5 tot 10% van de ALS-patiënten komt de ziekte in de familie voor. Bij hen vinden we vaak een duidelijke genverandering, een mutatie. Bij andere ALS-patiënten is er mogelijk sprake van nog onbekende genen en zelfs van een combinatie van genen. Als we deze genen vinden, dan kunnen we ALS beter begrijpen en gerichter zoeken naar mogelijke behandelingen.” Binnen Project MinE worden 22.500 DNA-profielen onderzocht met de nieuwste technieken. Het hele DNA-profiel wordt afgelezen (whole genome sequencing).
Voorbereidend werk in het laboratorium
Deze enorme hoeveelheid DNA-profielen leidt tot 5.6 Peta Bytes aan data. Voor de opslag en analyse van deze data heeft het ALS Centrum onder de naam “Beyond Project MinE-NL” subsidie verkregen van Stichting ALS Nederland. Met een team van onderzoekers en bio informatici gaat Veldink deze data analyseren om de genetische oorzaak van ALS te vinden.
Testbatterij
Na de ontdekking van zo’n genverandering is de volgende stap om na te gaan wat dat gen doet in de zenuwcellen. Binnen het project TOTALS kweekt Prof. Jeroen Pasterkamp stamcellen uit huidcellen van patiënten. Deze stamcellen ontwikkelen zich in het laboratorium tot motorische zenuwcellen. Pasterkamp: “In deze gekweekte zenuwcellen kunnen we bekijken wat er mis gaat bij ALS en proberen we dit proces te stoppen of af te remmen.”
Prof. dr. Jeroen Pasterkamp
“Deze gekweekte zenuwcellen zijn een testbatterij voor nieuwe behandelingen.”
Pasterkamp: “Deze gekweekte zenuwcellen zijn een testbatterij voor nieuwe behandelingen. Ze geven ons een model voor ALS, waarop we nieuwe therapieën kunnen uitproberen. We vinden steeds meer aanwijzingen dat er verschillende types ALS zijn. Mogelijk zullen er ook verschillende types behandelingen nodig zijn. Onze gekweekte zenuwcellen zijn een ideale mogelijkheid om verschillende behandelingen voor verschillende types ALS uit te proberen.”
Voorspellen van het ziekteverloop
Ondertussen werken hersenonderzoekers aan de beste beeldvorming van de hersenen en het ruggenmerg van ALS-patiënten om het ziekteverloop beter te kunnen voorspellen. Met de nieuwste MRI-scanners is in de hersenen en in het ruggenmerg van patiënten te zien of motorische zenuwcellen beschadigd zijn. En daarmee kunnen de onderzoekers steeds beter voorspellen hoe snel de ziekte bij de patiënt zal verlopen. Dat is belangrijk voor patiënten, want het ziekteverloop kan sterk variëren.Sommige patiënten overlijden binnen maanden na de eerste symptomen; bij andere patiënten verloopt de ziekte langzamer.
“We willen een model ontwikkelen om het ziekteverloop nauwkeuriger te voorspellen.”
Dr. Martijn van den Heuvel is de hoofdonderzoeker op dit project. Hij vertelt: “Met nieuwe MRI-scan technieken kunnen we veel meer dan eerst. Wat we willen onderzoeken is of schade aan de hersenen en het ruggenmerg in een vroeg stadium van de ziekte voorspellend is voor juist wel of geen progressief beloop van de ziekte. We willen op basis hiervan een model ontwikkelen om het ziekteverloop nauwkeuriger te voorspellen. Het uiteindelijke doel is dat dit model artsen helpt om patiënten meer te kunnen vertellen over hoe hun ziekte waarschijnlijk zal verlopen.”
Grote stappen vooruit
De ALS IceBucketChallenge en evenementen zoals de Amsterdam City Swim en de Tour du ALS hebben dankzij de vele donaties belangrijk nieuw onderzoek naar ALS mogelijk gemaakt. Meer kennis over ALS is nodig is om uiteindelijk een effectieve behandeling voor ALS te kunnen ontwikkelen. Van den Berg: “We kunnen niet garanderen dat we snel een therapie vinden, maar met deze nieuwe onderzoeksprojecten kunnen we wel grote stappen vooruit zetten.”
ALS
De spier/zenuwziekte ALS tast de motorische zenuwcellen aan, waardoor patiënten uiteindelijk niet meer kunnen lopen, praten, slikken en ademen. Patiënten leven gemiddeld drie tot vijf jaar na de eerste symptomen.
Meer informatie
- Lees meer over de ALS biobank en database
- Meer informatie over het project ‘Beyond Project MinE-NL.
- Uitleg over het MRI-onderzoek naar ALS voor een betere voorspelling van het ziekteverloop
Bekijk ook het onderstaande filmpje over de mechanismen die ten grondslag liggen aan de ontwikkeling van zenuwbanen en die leiden tot neurologische aandoeningen zoals ALS.